Saga Sólheima

Sesselja Hreindís Sigmundsdóttir fæddist í Hafnarfirði 5. júlí 1902. Foreldrar hennar voru Kristín Símonardóttir og Sigmundur Sveinsson.Systkini Sesselju voru sjö; Steinunn, Sigríður, Gróa, Þórarinn, Kristinn, Lúðvik og Símon. Sesselja fluttist tveggja ára að Brúsastöðum í Þingvallasveit er faðir hennar tók við rekstri veitingahússins Valhallar. Árið 1919 fluttist fjölskyldan til Reykjavíkur.

Sesselja stundaði nám í sex ár í Danmörku, Sviss og Þýskalandi, m.a. í uppeldisfræði, barnahjúkrun og rekstri barnaheimila og var fyrsti Íslendingurinn sem lærði umönnun þroskaheftra.Á námsárunum í Þýskalandi kynntist Sesselja kenningum dr. Rudolf Steiner (1861 – 1925 ) – ”anthroposophy” eða mannspeki. Sesselja stundaði einnig nám í garðyrkju, blómarækt og meðferð alifugla.

Sesselja leigði jörðina Hverakot af barnaheimilisnefnd Þjóðkirkjunnar og stofnaði Sólheima 28 ára gömul, á afmælisdegi sínum, þann 5. júlí 1930. Hún ól upp fjölmörg fósturbörn og var brautryðjandi í uppeldismálum og umönnun þroskaheftra á Íslandi. Sesselja var frumkvöðull í lífrænni ræktun, ekki aðeins á Íslandi heldur líka á Norðurlöndum og er í raun fyrsti íslenski umhverfissinninn.

Þegar Sesselja var við nám erlendis árið 1928 skrifaði hún hjá sér í stílabók hugmyndir sínar og drauma: 

Stóra jörð og mikið bú.
Með læk, fossi og hverum.
Hita upp með hvernum og sjóða í hveravatni.

Hafa búskapinn sér.
Hafa vinnufólkið mest á bænum.
Hafa vinnustofurnar þar.

Hafa alltaf miklar útstillingar, basar, bögglauppboð.
Hafa alltaf miklar auglýsingar þegar útlendingar koma.
Tungumál. Verð, má til!

Byggja stórt hænsnahús fyrir hundrað.
Kaupa og safna voreggjum.
Geyma í „wasser glasser“. Selja að haustinu.
Hafa sumargesti og börn.

Fá lán hjá bænum; Byggja fyrst hús sem ég seinna get notað fyrir verkstæði. Þroska og æfa kraftana þar. Verkstæði og búð á bænum. Byrja strax að útbúa ýmsa handavinnu. Hafa stúlku við það. Skerma úr ýmsum efnum, silki, voal og vefnaði, basti og pappír. Búa til töskur, toilettpúða, tehettur, sófapúða, myndaalbúm, bókahnífa, tedósir, sígarettukassa, servettuhringi o.fl. Tinvinna. Blómaglös, kassa, lampa, ávaxtaskálar. Kaupa teikningar og innramma sjálf. Listar frá Kaupmannahöfn og Þýskalandi.

Hafa einn mann sem getur útbúið allt sem hægt er að útbúa úr tágum, borð, stóla, bekki, blómaborð, saumaborð og körfur. Selja blómakörfur. Láta verksmiðju smíða lampafætur. Pólera sjálf. Láta verksmiðju smíða legubekksgrindur. Hafa þá með heimaofnu. Skaffa eða hafa góða legubekki. Selja allt í herbergi fyrir einhleypt fólk.
Hafa allt heimaofið, einfalt en þó smekklegt. Hafa útstillingar í Reykjavík. Prjónavél, vefstóll. Hafa stúlku sem getur prjónað, saumað og ofið. Taka hjálp þegar á liggur eða hafa fleiri þegar það borgar sig. Selja mublufóður, dúka, vegg-, dyra- og gluggatjöld.

Sólheimar eru á jörðinni Hverakoti, sem byggð var úr landi Hamra. Jörðin er talin hafa verið í byggð 1650, en Jarðabókin árið 1708 telur Hverakot eyðijörð. Aftur var jörðin komin í byggð um 1800 og stóðu þá bæjarhúsin við hverinn. Um 1850 voru bæjarhúsin flutt frá hvernum upp á hólinn norðan við hverinn. Bæjarhúsin í Hverakoti féllu í jarðskjálftanum 1896.

Hverakotsbærinn taldist ekki íbúðarhæfur 1930 en endur voru hafðar í gömlu baðstofunni. Bæjarhúsin voru síðan jöfnuð við jörðu eftir 1950. Hverakotsjörðin er um 250 hektarar að stærð, þar af hafa 37 hektarar verið teknir úr ábúð vegna þéttbýlis. Austurhluti jarðarinnar nær að Brúará, en að miklum hluta er jörðin mýrlendi.

Barnaheimilisnefnd þjóðkirkjunnar undir forystu sr. Guðmundar Einarssonar á Mosfelli keypti jörðina 31. mars 1930 á átta þúsund krónur. Sama dag var gerður leigusamningur við Sesselju. Landskuld og leiga skyldi greiðast á fardögum með 400 krónum. Er Sólheimar voru gerðir að sjálfseignarstofnun 12. janúar 1934 lagði barnaheimilisnefnd jörðina til en Sesselja byggingar, innanstokksmuni og bú.

Starf Sólheima hófst 5. júlí 1930 í tjöldum en þann dag komu fyrstu fimm börnin og nokkru síðar bættust önnur fimm við. Ekkert íbúðarhæft hús var á staðnum og því búið í tjöldum þar til Sólheimahúsið var fokhelt 4. nóvember um veturinn og hægt var að flytja inn í kjallarann. Lúðvík bróðir Sesselju smíðaði trégólf í tjöldin og leiddi undir þau hita frá hvernum.

Sólheimar voru stofnaðir sem barnaheimili, einkum fyrir börn sem bjuggu við erfiðar heimilisaðstæður svo sem foreldramissi eða veikindi foreldra. Einnig voru tekin börn til sumardvalar. Haustið 1931 kom fyrsta þroskahefta barnið að Sólheimum en þá voru engin úrræði til á Íslandi fyrir þroskahefta og þess voru dæmi að þroskaheft fólk væri geymt í útihúsum.

Árið 1934 voru skráð ’11 heilbrigð börn og 8 fávitar, auk sumardvalar barna’ og árið 1936 ’10 börn heilvita, 14 fávitar, auk barna í sumardvöl’. Starfsmannaskortur var mikill á árunum 1942 – 1944. Eftir stríð voru nær eingöngu þroskaheftir á Sólheimum, auk fósturbarna Sesselju og sumarbarna. Árið 1952 voru skráðir 16 fatlaðir, 1956 25 fatlaðir og 1964 45 fatlaðir.

Fljótlega eftir að Sólheimahúsið var risið var farið að huga að frekari uppbyggingu. Selhamar er fyrsta húsið sem sérstaklega er byggt fyrir þroskahefta á Íslandi. Húsið var reist 1932 – 1933 en Alþingi styrkti framkvæmdina með 15 þúsund króna framlagi. Sólheimahúsið og Selhamar voru lengi einu íbúðarhúsin á Sólheimum eða þar til 1962 að húsin Sveinalundur og Lækjarbakki voru byggð og síðan Hvammur, Birkihlíð og Fagrabrekka árið 1970. Byggingafélagið Goði gaf Sólheimum sundlaug 1942, sem byggð var við hliðina á Sólheimahvernum. Sundlaugin var endurbyggð af Lionsklúbbnum Ægi 1980.

Viðbygging við Sólheimahúsið var tekin í notkun þann 7. maí 1966 en hún hýsir borðsal, eldhús og þvottahús í kjallara. Með þessum byggingum var kominn vísir að þéttbýli að Sólheimum. Fyrstu fimm árin var enginn sími á Sólheimum og rafmagn fékkst ekki fyrr en 1956 eftir mikla baráttu, þrátt fyrir að stærstu raforkuver landsins væru í hreppnum. Vindmylla var sett upp á Sólheimum 1943 og framleiddi rafmagn fyrir lýsingu í Selhamri og í Sólheimahúsi en um var að ræða 32 volta rafstöð.

Árið 1986 samþykkti framkvæmdastjórn Sólheima áætlun um byggingu íbúðarhúsnæðis fyrir fatlaða íbúa Sólheima með það að markmiði að gefa öllum sem þess óskuðu kost á sérbýli. Á sjö árum, frá 1987 til 1994, voru byggð 3 sambýli og 17 íbúðir fyrir fatlaða. Á sama tíma var flest eldra húsnæði gert upp og breytt í íbúðir. Byggðahverfi var risið að Sólheimum. 

Helstu byggingar reistar eftir 1985 eru byggðar fyrir gjafa- og söfnunarfé, án opinberrar aðstoðar og framlags úr framkvæmdasjóði fatlaðra.

Íþróttaleikhús Sólheima var reist 1985 m.a. fyrir söfnunarfé eftir Íslandsgöngu Reynis Péturs Ingvasonar. Gólfflötur íþróttaleikhússins er 759 fermetrar og tekur aðalsalurinn um 200 manns í sæti. Á jarðhæð er aðstaða fyrir líkamsrækt, sjúkraþjálfun og nudd.

Ólasmiðja var tekin í notkun 5. júlí 1995 á 65 ára afmæli Sólheima og er 754 ferm. að stærð. Ólasmiðja er fyrsta sérbyggða handverkshúsið á Sólheimum og ber nafn Óla M. Ísakssonar sem heimsótti Sólheima fyrst 92 ára og varð mikill velgjörðamaður staðarins. Í Ólasmiðju eru kertagerð Sólheima og trésmíða- og hljóðfæraverkstæði.

Lista- og menningarstarf hefur ávallt verið snar þáttur í starfi Sólheima. Fyrsta leikritið sem tekið var til sýningar á Sólheimum er leikritið “Ásta” eftir Margréti Jónsdóttur. Leikritið var sýnt 1931 en eftir það hafa verið sýnd leikrit árlega. Sesselja kynntist í Þýskalandi og Sviss helgileikritum frá miðöldum og þýddi Jakob J. Smári tvö leikrit fyrir hana; ‘Fæðingu Jesús’ og ‘Vitringana frá Austurlöndum’. Eftir að Rudolf Noah kom að Sólheimum 1935 og dvaldi þar til 1940 og síðar frá mars 1949 til 7. mars 1953 sá hann að mestu um sviðssetningu leikrita að Sólheimum.

Leikrit hafa síðan verið færð upp árlega og síðustu árin með virkri þátttöku fatlaðra sem ófatlaðra, barna sem fullorðinna. Árið 1984 fór Leikfélag Sólheima í leikferð um Norðurlöndin með leikritið ‘Lífmyndir’. Þá hafa verið gerðar nokkrar leiknar kvikmyndir á Sólheimum.

Tónlist hefur verið í hávegum höfð frá fyrstu tíð og flestum stundum hefur starfað tónlistarmenntað fólk á Sólheimum, sem haldið hefur uppi öflugu tónlistarlífi. Flutt voru inn hljóðfæri og önnur smíðuð á staðnum til tónlistarkennslu áður en farið var að kenna tónlist almennt í skólum hér á landi. Frá árinu 1989 hefur Sólheimakórinn haldið uppi reglubundnu starfi. Í dag er starfandi tónmenntakennari á Sólheimum.

Fyrstu árin eru erlendir starfsmenn í meirihluta á Sólheimum. Flestir voru þýskir en einnig voru hér um lengri eða skemmri tíma danskir, sænskir, norskir, finnskir, enskir og svissneskir starfsmenn. Flestir þessara starfsmanna voru vel menntað fagfólk svo sem í garðyrkju, tónlist, tréskurði, myndlist, hjúkrun og umönnun barna. Erlend sjálfboðaliðasamtök hafa verið í samstarfi við Sólheima og eru enn. Þá koma hópar frá samtökum til Sólheima og starfa í eina til tvær vikur. Síðustu tvo áratugi hafa erlendir skiptinemar dvalið að Sólheimum á hverju ári, 4-5 í einu og dveljast þá í 6-12 mánuði. Undanfarin ár hefur tæpur tíundi hver íbúi að Sólheimum af erlendu bergi brotinn. Óhætt er að fullyrða að erlend áhrif hafa auðgað mannlífið og verkmenningu að Sólheimum.

Starf Sólheima mætti oft tortryggni og andúð. Lög um barnavernd og stofnun barnaverndarnefnda og -ráðs voru samþykkt 1932. Fljótlega á eftir risu harðar deilur milli Sesselju og yfirvalda um stefnuna í rekstri Sólheima. Næstu tvo áratugina skarst oft í odda og stundum mjög alvarlega. Yfirvöld vildu ekki að á Sólheimum væru vistuð samtímis fötluð og ófötluð börn, því þau töldu að “heilbrigð börn gætu borið andlegt og líkamlegt tjón af umgengni við fávitana”. Þá ríkti ágreiningur um að grænmeti væri haft til matar, þótt börnunum væri einnig gefið að borða kjöt, fiskur og mjólk.

Þann 9. júní 1945 svipti barnaverndarráð Sesselju réttinda til að veita Sólheimum forstöðu. Sesselja kærði þann úrskurð og 1. apríl 1948 ógilti Hæstiréttur úrskurð barnaverndarráðs. Þann 12. september 1946 setti ríkisstjórnin bráðabirgðalög, aðeins tíu dögum fyrir samkomudag Alþingis, um að taka Sólheima leigunámi. Tilgangur laganna var að ríkið yfirtæki Sólheima og koma skyldi Sesselju í burtu af staðnum. Bráðabirgðalögin hlutu ekki staðfestingu Alþingis, þar sem Alþingi var leyst upp vegna ágreinings um Keflavíkurflugvöll.

Frá 1948 til 1980 ríkti friður um starfsemi Sólheima. Þann 1. janúar 1980 tóku gildi lög um aðstoð við þroskahefta. Stofnaðar voru svæðisstjórnir og framkvæmdanefnd á vegum félagsmálaráðuneytisins. Hófst þá aftur erfiðleikatímabil í samskiptum við stjórnvöld.

Sesselja Hreindís Sigmundsdóttir veitti Sólheimum forstöðu þar til hún lést 1974. Náið samstarf var með Sesselju og sr. Guðmundi Einarssyni á Mosfelli. Guðmundur var lengi formaður barnaheimilisnefndar þjóðkirkjunnar. Hann stóð fyrir kaupunum á jörðinni Hverakoti og gekk frá skipulagsskrá Sólheima með Sesselju, sem staðfest var 1934. Guðmundur lést 1948. Eftir lát Sesselju skipaði barnaheimilisnefnd þjóðkirkjunnar fulltrúa í fimm manna stjórn Sólheima en árið 1987 var gerð breyting á skipulagsskrá Sólheima og sett á stofn fulltrúaráð skipað 21 fulltrúa, sem kaus fimm manna framkvæmdastjórn á aðalfundi ár hvert.

Árið 2004 var samþykkt ný skipulagsskrá. Fulltrúaráðsmenn eru 17 og kjörtímabil fulltrúaráðsmanns fjögur ár. Fimm manna framkvæmdastjórn er kosinn úr hópi fulltrúaráðsmanna til eins árs í senn. Þrír einstaklingar hafa gegnt formennsku frá 1975. Fyrsti formaður stjórnar Sólheima var sr. Ingólfur Ástmarsson, 1975 – 1978, sr. Valgeir Ástráðsson 1979 –1984 og Pétur Sveinbjarnarson frá 1984 – 2017 en varaformaður frá 1979. núverandi kosin stjórnarmaður 2017 er Sigurjón Örn Þórsson. 

Lionsklúbburinn Ægir var stofnaður 1957. Klúbburinn hefur stutt starfsemi Sólheima allt frá stofnun. Í fyrstu voru íbúum færðar jólagjafir og síðar voru Sólheimum færð rafmagnstæki. Á sjöunda áratugnum aðstoðuðu Ægismenn við byggingu húsa svo og fjármögnun og umsjón með viðbyggingu mötuneytis við Sólheimahús og endurbyggingu sundlaugar. Klúbburinn hefur á hverju ári gefið Sólheimum stórgjafir. Má sem dæmi nefna samtengt eldvarnarkerfi, eldhústæki og búnað, gólf í íþróttaleikhús, bifreið, byggingaefni í Ólasmiðju, húsgögn og búnað í sambýli, leirbrennsluofn í Ingustofu og búnað í jurtagerð.

Þá hafa Lionsfélagar staðið fyrir gróðursetningarferðum að Sólheimum og árlegum jólafagnaði í desember en það er einn af hápunktum í skemmtanahaldi íbúa. Einstaklingar í klúbbnum hafa einnig verið Sólheimum styrk stoð í rekstri og verklegum framkvæmdum.

Gunnar Ásgeirsson stórkaupmaður, félagi í Ægi var kjörinn heimilisvinur Sólheima 24. maí 1990. Gunnar lést 7. júlí 1991. Á 70 ára afmæli Sólheima 5. júlí árið 2000, var Tómas Grétar Ólason körinn heimilisvinur Sólheima. Tómas Grétar var félagi í Ægi í áratugi og átti sæti í fulltrúaráði og stjórn Sólheima, lengst af sem varaformaður Tómas Grétar Ólason var fæddur 11. febrúar 1935 og lést 4. október 2015.